Հուլիսի 1-ը որպես «Քուդսի» կամ Երուսաղեմի օր է նշվում՝ սկսած 1967 թվականից, երբ իսրայելական զորքերը զավթեցին ու բռնակցեցին Արևելյան Երուսաղեմը, իսկ հետո նաև յուրացրին՝ ի հեճուկս Պաղեստինի ու Երուսաղեմի վերաբերյալ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի որոշումների: Համոզված եմ՝ աշխարհում շատ քչերի մտքով անցած կլինի, որ պաղեստինցիների ու Իսրայելի հակամարտությունը հակամարտություն է ոչ միայն սուննի մուսուլմանների ու հրեաների միջև, հակամարտություն է ոչ միայն և անգամ ոչ այնքան իսլամի ու հուդայականության միջև՝ Երուսաղեմի ու նրա սրբավայրերի լիակատար տիրապետման ու կառավարման իրավունքի համար: Մենք առհասարակ այնքան էլ շատ բան չգիտենք Երուսաղեմի ճշմարիտ պատմության մասին: Որպես օրինակ բերեմ սոսկ երկու փաստ. որևէ մեկին հայտնի՞ է, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Երուսաղեմը թուրքական օկուպացումից ազատագրել են Կիլիկիայի հայկական լեգեոնի ռազմիկները: Չէ՞ որ դա իրոք այդպես է: 1917 թ. նոյեմբերի 17-ին Բար-Շաբայից կատաղի մարտերով շարժվելով դեպի Երուսաղեմ, հայ հայրենասերները 1917-ի դեկտեմբերի 9-ին թուրքերին դուրս շպրտեցին Երուսաղեմից: Առավել աչքի ընկած լեգեոնականները պարգևատրվեցին, իսկ Երուսաղեմի հայկական թաղամասի հայկական եկեղեցում ժամերգություն տեղի ունեցավ ի հիշատակ զոհված ռազմիկների:
Այո, ես խոսակցություն սկսեցի Երուսաղեմի քրիստոնյաների տառապանքների մասին՝ տվյալ պարագայում ուշադրությունը կենտրոնացնելով Երուսաղեմն ու Պաղեստինը թուրքերից ազատագրելու գործում մեր հայրենակիցների՝ կիլիկիացի հայերի ջանքերի վրա: 1918 թ. սեպտեմբերի 18-ին Պաղեստինում, Արարա (Ռաֆաթ-Արարա) բարձունքի մոտ վճռվեց պաղեստինյան ճակատում ծավալված գործողության ելքը: Առանց հրետանային պատրաստության, հայկական լեգեոնի գումարտակին հաջողվեց նվազագույն կորուստներով կոտրել թուրքական բանակի զորամասերի համառ դիմադրությունը և տիրանալ բարձունքին՝ ապահովելով անգլո-ֆրանսիական զորքերի հակահարձակման դրական արդյունքը: Հայ լեգեոնականների համարձակությունն ու հերոսությունը բարձր գնահատեց երկու բանակների հրամանատարությունը. լեգեոնականներից շատերն արժանացան ֆրանսիական ու բրիտանական պարգևների: Ճակատամարտի վայրում կառուցվեց հուշարձան-կոթող՝ ի հիշատակ ընկած կիլիկիացի հայերի: 1918 թ. նոյեմբերի վերջին հայկական լեգեոնի գումարտակները, ճեղքելով թուրքական բանակի պաշտպանությունը, մտան և լիովին ազատագրեցին Կիլիկիան: Ավա՜ղ, այսօր այդ հայերի ժառանգները, լինելով Սիրիայի հայ համայնքի միջուկը, տառապում են քրիստոնյաների ցեղասպանության նոր փորձերից: Ավա՜ղ, այսօր նորից ու նորից հարկ է լինում խոսել այն մասին, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին թուրքական զավթիչներից Պաղեստինի ու Երուսաղեմի ազատագրումը այդ հողը չփրկեց մեկ այլ՝ իսրայելական զավթումից: Եվ Պաղեստինի քրիստոնյաները նորից, փաստորեն, կանգնած են եթե ոչ ֆիզիկական բնաջնջման, ապա հայրենիքի կորստյան եզրին, և պատճառը «ինքնավտարմանը» նպաստող պայմաններն են:
Բայց դա այնքան էլ հեռավոր անցյալի պատմություն չէ, բացի այդ էլ մակերեսային է, դրանում չկան հանցագործությունների հետքեր՝ ո՛չ Իսրայելի (դե, չէ՞ որ 1917-18 թթ. ուղղակի այդպիսի երկիր չկար), ո՛չ հրեաների: Պարզվում է, կան պատմության նաև այլ ահավոր օրինակներ՝ կապված Երուսաղեմի և քաղաքի քրիստոնյաների ճակատագրի հետ:
Պարզապես ազնիվ հրեա գրող Իսրայել Շամիրի շնորհիվ աշխարհն իմացել է... Երուսաղեմի քրիստոնյաների՝ մոլորակում ամենաառաջին ցեղասպանություն-հոլոքոստի մասին: 2016 թվականի մայիսի 15-ին լրացավ այդ հանցագործության 1402 տարին: Իսրայել Շամիրը իր «Իշխանության հմայանքը» գրքում հիշեցրել է, թե ինչեր են արել մոլեռանդ հրեաները: Եվ ես ուզում եմ մեջբերել մի հակիրճ հատված նրա գրքից. «Դեռ երեկ մենք չէինք համարձակվում պաղեստինցիների հանդեպ պաշտոնական խտրականության իսրայելական քաղաքականությունը կոչել «ապարտեիդ» կոշտ բառով: Այսօր, երբ Շարոնի տանկերն ու հրթիռները ավերում են անպաշտպան քաղաքներն ու գյուղերը, այդ բառի կարիքն արդեն զգացվում է: Կիրառելով այն Իսրայելի հասցեին, մենք անտեղի նեղացնում ենք Հարավային Աֆրիկայի սպիտակամորթ ռասիստներին: Նրանք գոնե հրետանի ու տանկեր չէին ուղարկում խաղաղ բնակչության դեմ և Սոուետոն չէին խեղդում շրջափակման օղակով: Նրանք չէին ջանում ժխտել, որ իրենց կաֆրերն էլ մարդիկ են: Հրեա ռասիստները շատ ավելի հեռուն գնացին: Նրանք մեզ, ասես կախարդական փայտիկի մի շարժումով, վերադարձրին Հեսու Նավեի և Սավուղ արքայի աշխարհ»: Այստեղ հրեա հրապարակախոսը պետք է հանի թաշկինակը և բացականչի. «Ինչպես կարող ենք մենք՝ հալածանքների ու ջարդերի մշտական զոհերս, նման հանցանքներ գործել»: Շունչներդ պահած մի սպասեք այդ ռեպլիկին: Հրեաները ցեղասպանություն գործել են նախկինում և լիովին ընդունակ են կրկնելու այն: Ընտրյալ լինելու հրեական ցնորամտությունը մեկ անգամ չէ, որ ցեղասպանության է տարել:
Մի ժամանակ Երուսաղեմի Յաֆայի դարպասի կողմում կիսաարդյունաբերական Մամիլլայի շրջանն էր: Քիչ հեռու պահպանվել են Մամիլլայի գերեզմանոցն ու մի մարզադաշտի չափերով ու մի հինգ մետր խորությամբ ուղղանկյունաձև ջրամբար, որը փորվել է Պոնտացի Պիղատոսի հրամանով: Ահա այդ լճակից ոչ հեռու շինարարական աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերվել է հարյուրավոր գանգերով ու ոսկորներով լցված անձավային մի դամբարան: Այն ուներ խաչ՝ հետևյալ մակագրությամբ. «Աստծուն են միայն հայտնի նրանց անունները»: «Biblical Archaeolody Review» հանդեսը (հրատարակիչ՝ ամերիկացի հրեա Գերշել Շանքս) տպագրել է ամերիկացի հնագետ Ռոննի Ռեյխի ծավալուն հոդվածն այդ գտածոյի մասին: Ննջեցյալները անձավում թաղվել են մ.թ. 614 թվականին՝ մինչև 20-րդ հարյուրամյակը Պաղեստինի պատմության ամենաահավոր տարում: Շոտլանդացի պատմաբան և աշխարհագրագետ Ադամ Սմիթը իր «Պաղեստինի պատմական աշխարհագրություն» գրքում գրել է. «614 թվականի ահավոր աղետի վերքը, որը անանց հետք է թողել երկրագնդում, մինչև օրս չի սպիացել»:
Հակիրճ տեղի ունեցածի մասին. 614 թվականին Պաղեստինը Բյուզանդական կայսրության նահանգ էր: Դա մի ծաղկուն, հիմնականում քրիստոնեական երկիր էր՝ լավ զարգացած գյուղատնտեսությամբ, բարդ ոռոգման ցանցով և խնամքով հարդարված սանդղավանդներով: ՈՒխտավորների ամբոխներ էին այցելում սրբավայրեր. Ձիթենյաց լեռան վրա Կոստանդինոս կայսեր կառուցած Սբ Համբարձման եկեղեցին և Քրիստոսի Սբ Հարության տաճարը (Տիրոջ գերեզմանը) համարվում էին աշխարհի ձեռակերտ հրաշալիքներ: Հրեական անապատին կենդանություն էին հաղորդում ութսուն վանքերը՝ անգնահատելի ձեռագիր մատյանների իրենց հավաքածուներով ու ժամերգություններով: Եկեղեցու հայրերը՝ երանելի Հերոնիմոս Բեթղեհեմցին, Վորոգինես և Հեսերիոս Կեսարացիները դեռևս ապրում էին ժողովրդի հիշողության մեջ: Պաղեստինցի նշանավոր գրող Հովհաննես Մոսխը, ով համադրելի է փոքր մարգարեների հետ, հենց վերջերս է ավարտել իր «Հոգևոր մարգագետին» գիրքը:
Գոյություն ուներ նաև հրեական հարուստ համայնք, որն ապրում էր քրիստոնյաների մեջ, հիմնականում Տիբերիադայում: Նրա իմաստասերները նոր-նոր էին ավարտել Թալմուդի իրենց վարկածը, իրենց հավատքի՝ ռաբբիական հուդաիզմի օրինակարգումը, սակայն հոգևոր ղեկավարման համար նրանք դիմում էին պարսից Բաբելոնիայի հրեական համայնքին: Սակայն հենց 614-ին, օգտվելով բյուզանդա-իրանական պատերազմից, հրեաները կազմակերպեցին քրիստոնյաների զանգվածային սպանություններ և ոչնչացրին այն ժամանակվա գրեթե բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիները: Փրկվեց միայն Սբ Ծննդյան եկեղեցին. երբ հրեաները հրամայել էին քանդել այն, հակառակվել էին իրանցիները. նրանք, դռան վերևում պատկերված երեք խճանկարները համարելով պարսից արքաների դիմապատկերներ, պաշտպանել էին եկեղեցին: Իսրայել Շամիրը կարծում է, որ հրեաները 60-90 հազար քրիստոնյայի են սպանել միայն Երուսաղեմում:
Հենց նա էլ գրում է. «Իսրայելցի հնագետ Ռոննի Ռեյխը... չի ձգտում սպանդի մեղքը բարդել պարսիկների վրա, ինչպես սովորաբար արվում է մեր օրերին: Նա ընդունում է, որ «պարսից կայսրությունը հիմնված չի եղել կրոնական սկզբունքների վրա և աչքի է ընկել կրոնական հանդուրժողականությամբ»... «Պաղեստինցի քրիստոնյաների 614 թ. հոլոքոստը լավ «փաստաթղթավորված» է, և ամեն ոք կարող է դրա նկարագրությունը գտնել հին գրքերում»: Շամիրը մատնանշում է ևս մեկ ազնիվ հրեայի. «Էլիոթ Գորովիցը հրեական պատմական ապոլոգետիկայի (ջատագովության) իր փայլուն տեսության մեջ նկարագրել է, թե ինչպես են, փաստորեն, բոլոր հրեա պատմաբանները թաքցրել փաստերն ու վերաշարադրել պատմությունը: Նրանց կեղծարարությունը շարունակվում է մինչ օրս»: Իսրայելական նորօրյա հրապարակումները մեղքը բարդում են պարսիկների վրա, ինչպես Սաբրայում և Շաթիլայում կատարված եղեռնի պատասխանատվությունն են բարդում լիբանանյան մարոնականների վրա: Եվ Իսրայելի ու սիոնիզմի հասցեին անողոք դատավճռի նման են հնչում Իսրայել Շամիրի գրքի հետևյալ տողերը. «Թող 614 թվականի ողբերգական իրադարձությունները վերադառնան պատմական քրոնիկա, քանի որ դա հրեաներին կօգնի բուժվելու իրենց խելացնոր պատրանքներից: Չճանաչելով նրանց, անհնար է հասկանալ երուսաղեմցիների և խալիֆ Օմար իբն Խաթաբի միջև 638 թվականին կնքված պայմանագրի պայմանները: Սուլհ ալ Քուդսում, ուր կնքվել էր այդ պայմանագիրը, պատրիարք Սոփրոնիոսը խնդրել էր, իսկ արաբ հզոր տիրակալը համաձայնել էր Երուսաղեմի բնակչությանը պաշտպանել հրեական գազանություններից»:
Որևէ մեկը գիտե՞ արդյոք, որ 614 թվականին Երուսաղեմի քրիստոնյաների մեծամասնությունը ոչ թե հրեաներ, արամեացիներ կամ արաբներ էին, այլ... հայեր ու հույներ: Ափսոս, եթե դա էլ է մոռացության մատնվել: Օրինակ, Երուսաղեմի քրիստոնյաների 614 թվականի ցեղասպանության պատմությանը ծանոթանալուց հետո ես այլևս չեմ զարմանում, որ 1914 թվականին թուրքական «Իթթիհադ վե թերաքքի» կուսակցության պարագլուխների գլխում հասունացել է Հայոց ցեղասպանության ծրագիրը, ինչպես նաև, որ դյոնմե-երիտթուրքերի գործողությունները «համակարգել» է ոմն Իսրայել Գելֆանդ, նույն ինքը՝ Պարվուսը: Ավա՜ղ, ամեն ինչ օրինաչափ է, անգամ եթե շարունակելու լինենք խոսել Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի մեղքի չափի կամ էլ, ինչպես մեր օրերում, Իսրայելին ու սիոնիստներին օգնություն ցուցաբերելու գործում ԱՄՆ-ի գերիշխող դերի մասին:
Այսօր էլ Երուսաղեմի քրիստոնյաների ողբերգությունը շարունակվում է: Այո, հայկական թաղամասն էլ է տարեցտարի կրճատվում: Եվ երբեմնի գրեթե մեկ միլիոն քրիստոնյաներից մնացել է 100-120 հազարից ոչ ավելի:
Սերգեյ ՇԱՔԱՐՅԱՆՑ
Сергей Шакарянц
11:38
11:00
10:33
12:22
12:05
11:44
11:06
10:46
10:32
10:12
10:01
09:46
09:36
09:26
09:13
09:01
18:56
18:22
17:51
17:36
| երկ | երք | չրք | հնգ | ուրբ | շբթ | կրկ | |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | |||
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | |||
10:01
09:46
09:36
09:26
09:13
09:01
09:45
09:33
09:17
09:01
09:19
09:01
09:36
09:28
09:55
09:32
09:15
09:02
09:46
09:32
09:16
09:01
09:01
09:45
09:34
09:18
09:02
09:56
09:42
09:33
09:02
09:56
09:42
09:34
09:16
09:02
09:52
09:42
09:35
09:16
09:02
09:45
09:22
09:14
09:02
09:46
09:31
09:26
09:14
09:01
