Ռուսաստանի հետ մեր քաղաքական հարաբերությունների լավ որակը պետք է ծառայեցնենք տնտեսական հարաբերությունների զարգացմանը: Այս մասին «Արմենպրես»-ի հարցազրույցում նշել է ՀՀ տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարար Տիգրան Խաչատրյանը:
- Պարո՛ն նախարար, ո՞րն է ի վերջո այսօր Հայաստանի տնտեսական քաղաքականության կուրսը:
- Այսպես ասեմ. ամենակարևոր առանձնահատկությունը պետք է լինի ներառականությունը: Բազմաթիվ պարզաբանումներ կան այդ առնչությամբ, թե ի վերջո, երբ խոսում ենք ներառականության մասին, ինչն ենք առանձնացնում: Գիտենք, որ ներառականության մասին խոսվում է ոչ միայն տնտեսական կյանքում քաղաքացիների ներառված լինելու մասով, այլև այդ հարցը շատ հաճախ նաև սոցիալական ենթատեքստ ունի:
Համաշխարհային տնտեսական ֆորումը 2017թ.-ից զեկույց է հրապարակում, թե ի վերջո ինչ ձևով պետք է որոշել կառավարությունների վարած քաղաքականության ներառականության աստիճանը: Այսինքն՝ մենք կարող ենք խոսել այն մասին, որ մեզ մոտ ներառական է տնտեսական զարգացումը, բայց դա պետք է ճիշտ կոչվի նաև միջազգային համեմատականների տեսանկյունից: Եվ անդրադառնանք բազմաթիվ խնդիրների՝ ենթակառուցվածքների հասանելիությունից մինչև սոցծառայությունների հասցեականություն, կրթական, առողջապահական ծառայությունների մատչելիություն… վերջնահաշվում սրանք տնտեսական ցուցանիշներ են:
Երբ հասնում ենք այդ տնտեսական ցուցանիշներին, երկու կարևոր հարց է առանձնացվում: Առաջինը զբաղվածության աստիճանն է: Իսկ այսօր մենք գործազուրկների մեծ թիվ ունենք: 1 մլն 100 հազար մարդ է գնահատվում զբաղվածների թիվը ֆորմալ և ոչ ֆորմալ հատվածում, ընդ որում՝ ներառած նաև գյուղատնտեսության բնագավառը, և դրա նկատմամբ 270 հազար մարդ համարվում է գործազուրկ: Այսինքն՝ որպես ցուցանիշ գործազրկությունն ամենամտահոգող հարցերից մեկն է: Հիմա, երբ մենք ունենք 270 հազար գործազուրկ, իրակա՞ն է ակնկալել, որ կարճ ժամանակում նրանք աշխատանք կունենան:
Երկրորդ կարևոր հարցն արդեն զբաղվածների մասով է՝ ունի՞ արդյոք աշխատող մարդը բավարար եկամուտ և ապրո՞ւմ է բարեկեցիկ կյանքով՝ աշխատանք ունեցող մարդ համարվելու համար: Համապատասխանաբար եկամուտները ըստ աշխատատեղի կարևոր երկրորդ ցուցանիշն է, որ մեզ համեմատում է աշխարհի հետ: Այլ կերպ՝ 1 ժամ 1 աշխատող հաշվով 12 անգամ ավելի ցածր ցուցանիշ ունենք, քան եվրոպական առաջադեմ զարգացած տնտեսություններում…
- Ներառականության մասին շատ է խոսվել, հասկանալի է արդեն: Եկեք խոսենք մի քիչ ավելի պարզ: Տնտեսական ո՞ր ուղղությունն է բռնելու մեր երկիրը: Վարչապետն ասում էր՝ հանքարդյունաբերական երկիր չի լինելու, գյուղատնտեսական երկիր չի լինելու: Ինձ հետաքրքրում է, եթե ոչ հանքարդյունաբերություն ու գյուղատնտեսություն, հապա ի՞նչն ենք զարգացնելու:
-Գիտե՞ք՝ վարչապետն ինչու այդպես ասաց: Փորձեմ պարզաբանել՝ ինչպես ես եմ հասկանում: Տեսեք՝ ընդերքի բնական պաշարները սահմանափակ են, և սահմանափակ են նաև այն իրավունքները, որոնք տրված են հանքարդյունաբերական կազմակերպություններին: Ասել է՝ շատ ընդլայնվել և աշխատատեղեր ապահովել չեն կարող: Բացի այդ՝ պետք է բարձրացվեն այն բնապահպանական պահանջները, որոնք ներկայացվում են ընդերքօգտագործողին: Տնտեսական օգուտ ստանալը երբեք չպետք է լինի ի հաշիվ հանքին հարակից տարածքների բնակիչների առողջության:
Ինչ վերաբերում է գյուղատնտեսությանը. Հայաստանում գյուղատնտեսության մեջ զբաղված է 330 հազար մարդ: Այս թիվը փոքր-ինչ նվազել է վերջին տարվա ընթացքում, բայց 2018թ. վերջնական արդյունքով կարող է լինել 320 հազար: Ունենք ցածր արտադրողականություն՝ արդյունաբերության և ծառայությունների բնագավառի համեմատ: Այստեղ էլ են պաշարները սահմանափակ՝ հողը, ջուրը: Բացի այդ՝ գյուղատնտեսությունում ինչքան ինտենսիվությունը բարձրանա, այնքան քիչ մարդ է պահանջվելու նույն արդյունքը ստանալու համար…
-Թվարկենք՝ ինչն ենք զարգացնելու: Օրինակ…
-Զարգացնելու ենք արդյունաբերության ճյուղերը: Բայց չեմ ուզում օրինակներով թվարկենք: Եթե ասեմ տեքստիլը, դա լավ, արագ ճանապարհ է, բայց երկարաժամկետ հատվածում ունի իր ռիսկերը: Օրերս խոսում էի մասնավոր հատվածից մի գործընկերոջ հետ, ով հայազգի կին գործարար է և ՌԴ-ում մեծ հաջողությունների է հասել խորհրդատվական բնագավառում, ում ծառայությունից օգտվել են բազմաթիվ ընկերություններ, ասենք՝ «Ռուսական երկաթուղիները»: Փորձառություն ունի նաև տեքստիլ ոլորտում՝ արտադրողին և վաճառողին միմյանց կապելու առումով: Վերջին տարիներին նա օգնում էր մեր տեքստիլ ոլորտին ռուսաստանյան շուկայում հայտնվելու գործում: Վերջերս էլ փորձեց ինքը հիմնել փոքր արտադրություն: Այն Չարենցավանում է, բացումը շուտով կհայտարարվի: Արդեն 50 աշխատող ունի: Նա այդ բնագավառում խորը գիտելիքներ ունի և գիտի՝ ինչ է կատարվում այդ բնագավառում Չինաստանում, Վիետնամում: Երբ խոսում էինք ռիսկերի մասին, ասաց, որ ԱՄՆ-ում առաջին անգամ մեկնարկեց կարի արտադրություն՝ ամբողջովին ռոբոտացված: Տեսեք՝ ինչ է կատարվում: Չինաստանը այսօր համարվում է տեքստիլի զարգացման տեսանկյունից թանկ երկիր: Մինչդեռ նախկինում էժան աշխատուժի երկիր էր համարվում:
-Դե դա քաղաքական պատճառ էլ ունի. այս երկիրը, որ ձգտում է արդեն 3-րդ բևեռ դառնալ, արդեն շատ բան կփոխի…
-Ինչևէ: Հիմա Ուզբեկստանի տեքստիլն է էժան: Բայց եթե Ուզբեկստանը դառնա ԵԱՏՄ երկիր, ու նրա էժան տեքստիլը լցվի ռուսական շուկա, հայկական արտադրողների համար խնդիր կծագի: Երկարաժամկետ առումով ռիսկերին եկանք…
-Ռիսկը որն է: Կարծում եք՝ ռոբոտացումը հիմա մեր շեմքին կանգնա՞ծ է:
-Հեռու չէ, ամեն ինչ շատ արագ է զարգանում աշխարհում:
-Զարգացած աշխարհը մեքենայացմանը զուգահեռ այլ կողմ էլ ունի: Շվեդիան էլ է զարգացած աշխարհի մաս, բայց երբ իր առջև խնդիր դրեց, որ մարդկանց պետք է ամեն գնով ապահովի աշխատանքով, մեկ ծառը տնկելու համար 3 աշխատատեղ բացեց՝ փոս փորողը, տնկողը և ջրողը: Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ինչ խնդիր ենք մեր առջև դնում: Սովետակա՞ն մտածելակերպ է, թող որ: Բայց գուցե չեզոքացնելու է այն խնդիրը, ինչ զարգացած շատ երկրներ են ունենալու:
-Ճիշտ եք ասում, Եվրոպան էլ է խնդիրներ ունենում: Եթե մեքենայացումը բերելու է զանգվածային կրճատումների, այնուամենայնիվ, քաղաքացիներին աշխատանքով ապահովել է պետք: Կան այդպիսի քննարկումներ: Մենք դեռևս այնքան թանկ չենք աշխատում, որ արդյունաբերական տարբեր ճյուղերի համար լինենք ոչ գրավիչ: Հավանական է, որ առաջիկայում շատերն իրենց հայացքը կուղղեն դեպի Հայաստան: Տեքստիլում այսօր կա դրա հնարավորությունը: Նախորդ տարի մենք արտադրության և արտահանման 60 տոկոս աճ ենք ունեցել այս ոլորտում:
-Տեքստիլը թողնենք, ուրի՞շ:
-Վերամշակող արդյունաբերությունը: Թեև այսօր աշխարհը գալիս է նրան, որ լոգիստիկայի հաշվին չվերամշակված գյուղատնտեսական արտադրանքը՝ թարմը նույնպես կարող անում են արագ հասցնել իրացման շուկաներ: Մենք պետք է մտածենք նաև այդ մասին: Ուզում եմ ասել, մենք մեզ չպետք է սահմանափակենք: Վաղվա աշխարհի տեսանկյունից պետք է մտածենք, հետևենք, թե ինչ է կատարվում աշխարհում, որ հետ չմնանք: Եվ գիտեք, գործարար այդ կինը, ում մասին խոսում էի քիչ առաջ, Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը, որ մենք միշտ համարել ենք անբարենպաստ, ճիշտ հակառակը, ուժեղ կողմ է համարում:
-Այո, ես էլ եմ այդ մասին գրել՝ դեպի իրացման շուկաների հեռավորությամբ պայմանավորված: Նույն «Մետաքսի ճանապարհի»-ի ժամանակ քննարկվում էր այդ հարցը: Ի վերջո, հենց այնպես չէ, որ առևտրական խաչմերուկ ու կապուղի է եղել մեր երկիրը:
-Դուք ճիշտ եք: Հայաստանից եվրոպական իրացման շուկաներ 6 ժամ է ընդամենը: Հայաստանը բացառիկ աշխարհագրական դիրք ունի ե՛ւ Հյուսիսի, և Ասիայի, և Արևելքի, և Արևմուտքի նկատմամբ: Սա պետք է մենք հասկանանք ու գնահատենք և ուժեղացնենք դա: Բայց մեզ մոտ դեռ վատ են լոգիստիկ ենթակառուցվածքի հետ կապված խնդիրները: -
-ԵԱՏՄ-ում անցումային շրջանի մեր առավելություններն ավարտին են մոտենում: Ի՞նչ խնդիրներ կծագեն:
-Ես առիթ ունեցել եմ խոսելու, որ ԵԱՏՄ-ն ինչքան ունի սահմանափակումներ, այնքան էլ ունի առավելություններ ու հնարավորություններ: Մենք անցումային շրջանն ենք դիտում իբրև առավելություն: Ես էլ ասում եմ՝ առավելությունները կերևան, երբ անցումային շրջանը կավարտվի:
-Երբ անցումային շրջանն ավարտվի, թռչնամսի ներկրումը 80 տոկոսով թանկանալու է: Դրա առավելությունը ո՞րն է, սպառողների մեծ մասը հենց գնային գործոնով պայմանավորված է ներկրվածն ուտում:
-Առավելությունը գիտեք որն է, որ տեղական արտադրողները հնարավորություն կստանան արտադրելու: Էն սառը ու էժան թռչնամիսը շատ հաճախ թույլ չի տալիս տեղականին շնչելու:
-Բայց տեղական արտադրողը հիմա էլ չի կարողանում շնչել, արտադրող կա, որ փակում է ֆաբրիկան:
-Դեմ եմ մասնավոր օրինակով երևույթի մասին խոսելուն:
-Այո, բայց այդ մասնավորը ծավալ ունի տեղական շուկայում: Լավ, տեղականը ինչպե՞ս է շնչելու, չէ՞ որ այդ տեղական ասվածն էլ հարաբերական է, որովհետև ամբողջական ցիկլով չի աշխատում. ասենք թռչնակերի բաղադրիչները ներմուծվում են, ինչը նաև գնի վրա է ազդում:
-Ճիշտ դիտարկում եք անում: Բայց մենք ունեցել ենք չէ՞ տարիներ, երբ ձվով ու թռչնամսով բավարարել ենք ներքին պահանջարկը: Տեղական արտադրողը էլի կարող է ոտքի կանգնել. նա կսկսի և էժան կերի մասին մտածել և շատ այլ հարցերի մասին էլ:
-Ֆիքսեցինք ևս մեկ ճյուղ՝ սննդարդյունաբերությունը: Ուրի՞շ:
-Ոսկեգործություն, ադամանդագործություն: Քայլեր ենք անում: Ընդհանրապես, բոլոր ոլորտներում կան փոքրիկ օղակներ, որ խնդիրներ ունեն, ու մենք դրանց մեծապես ենք ուշադրություն դարձնում, որ գուցե առաջին հայացքից չհասկացվի, բայց հենց դրանք պարզեցնելով ենք բարելավում ընդհանուր շղթան:
-Պարոն Խաչատրյան փորձը ցույց է տալիս, որ չկա զուտ տնտեսություն, և արտաքին շուկաներում քայլ անելու համար պետք է քաղաքական գործոնն աշխատեցնել: Տարիներ առաջ, երբ ռուսական շուկաներ արգելվեց վրացական գինիների մուտքը, հայկական գինին չկարողացավ ոտքի տեղ անել այնտեղ: Ինչպե՞ս ենք մի շղթայում աշխատեցնելու քաղաքականությունն ու տնտեսությունը:
-Շատ պարզ. Ռուսաստանի հետ մեր քաղաքական հարաբերությունների լավ որակը պետք է ծառայեցնենք տնտեսական հարաբերությունների զարգացմանը: Մենք, ցավոք, կաղում ենք տնտեսական հատվածում, մեր քաղաքականը երկկողմ հրաշալի հիմքերի վրա է: Այն, ինչ պետք է անի բիզնեսը, մեզ թվում է՝ դա պիտի անի պետության աջակցությամբ: Գինու օրինակն եք բերում, չէ՞, ասեմ: Ցանկացած մեր գինեարտադրող չի կարողանում առաջարկ ձևավորել, ծավալ ապահովել: Դա է խնդիրը:
-Եթե ի մի բերենք, ՀՀ-ն զարգացնելու է թեթև արդյունաբերությունը միայն: Ծանրից խոսո՞ւմ ենք, թե՞ մոռանում այս ոլորտը:
-Խոսելու մեկ եղանակ եմ տեսնում՝ եթե աշխարհի խոշոր արտադրողները հետաքրքրված լինեն Հայաստանում զարգացնել մեքենաշինությունը կամ սարքաշինությունը: Որովհետև մենք այլևս շատ հեռու ենք նրանից, որ կարողանանք ինքնուրույնաբար որոշել աշխարհի պահանջը: Ինչ անենք, հին սարքերի՞ց արտադրենք: Ուրիշ ճանապարհ կա: Առիթը օգտագործեմ՝ մի բան ասելու: Աշխարհի շատ հայտնի ընկերություններից մեկը (այս պահին անունը չեմ նշում) աշխարհում ընդամենը երկու տեղ ունի, որտեղ զբաղվում է իր հետազոտական և զարգացման պրոյեկտներով: Երրորդ տեղը, որտեղ որոշել է, որ կարող է դրանով զբաղվել, Հայաստանն է: Այսինքն՝ սկզբում գալիս է հետազոտական կենտրոնով, երկրորդ աստիճանը պրոտոտիպային արտադրությունը կարող է լինել, հաջորդ աստիճանը՝ սարքի արտադրությունը: Թե չէ, հիմա ասենք՝ զարգացնում ենք ծանր արդյունաբերությունը, չենք կարող:
-Ո՞րն է Հայաստանի տնտեսության ամենախոցելի տեղը:
-Արտադրողականությունը: Էլի օրինակով խոսեմ: Տեքստիլի ոլորտում ինչ են պատմում: Առավոտյան աշխատակիցները գալիս են և մի կես ժամ հարցնում են՝ ում երեխան ոնց է, հայրը, մայրը: Տեքստիլ ձեռնարկություններից մեկի ղեկավարը ասում է՝ խնդրել եմ՝ աշխատանքի ժամը չօգտագործել ընտանիքի հարցերը քննարկելու համար: Դա ազդում է արտադրողականության վրա: Գերմանիայում պրակտիկա անցածը ասում է՝ իրավունք չունենք մեր արտադրական սեղանի մոտից այլ սեղանի մոտենալու: Պետք է փոխենք մտածելակերպը:
- Իսկ ինչո՞ւ մտածելակերպը: Գուցե մեր արտադրողականությունը ցածր է, որովհետև օրենքը, պահանջը բերում ու մտածելակերպն ենք փոխել ուզում, ոչ թե տեղայնացնում, հարմարեցնում մեր մտածելակերպին: Աշխատանքը կարող են 10 րոպե շուտ սկսել կամ վերջացնել, բայց մեր պարագայում չշփվելն անհնար է:
-Էդպիսի բան էլ կա: Ամեն դեպքում մեր հիմնական խնդիրը արտադրողականությունն է ցածր: Մենք ստեղծարար, արարող, հոգատար, որակներ ունենք, որոնք կարող են շատ մեծ դրական ազդեցություն ունենալ, բայց պետք է այնպես անենք, ոչ չվնասեն մեր արտադրողականությանը:
- Պարոն նախարար, այլ տարբերակ կա՝ ըստ իս. մենք արտադրողականության խնդիր ունենք, որովհետև տեղական արտադրությունը ամբողջական շղթայով չէ: Տեքստիլ արտադրանքը հայկական է, բայց թելը, ասեղը, գործվածքը դրսից է բերվում, մենք տեքստիլին սպասարկող ասենք ներկատուն չունենք:
-Այո, որովհետև չունենք մասշտաբ: Հայաստանում պետք է կլաստեր ձևավորվի: Իսկ դա կլինի այն ժամանակ, երբ լինեն ոչ թե 15 տեքստիլի ձեռնարկություններ, այլ 115: Բայց կգա այդ օրը:
- Պե՞տք է սպասել՝ ամեն ինչ թողնելով գործարարների մտքի ճկունության հույսին: Պետությունը ինչո՞ւ չի խառնվում: Զարգացած երկրների փորձը վկայում է, որ ազատական տնտեսահարաբերություններն ամենևին էլ աչքաթող վիճակ չեն ենթադրում:
- Մտածում ենք այդ ուղղությամբ: Պետությունը անելիք ունի՝ հատկապես փոքր արտադրողների համար՝ հուշելու ուղղությունը, օգնելու շրջանառու միջոցներով և այլն: Մենք մեր մասնավոր հատվածին երբեք չենք անտեսում:
- Որպես տնտեսության ոլորտի քաղաքականությունը մշակող պետական կառույցի ղեկավար ի՞նչ ձեռագիր եք թողնելու:
-Գործով եմ թողնելու (ժպտում է,-Ա.Մ.) Թումանյանը վաղուց տվել է հարցի պատասխանը:
18:02
17:45
17:25
17:05
16:45
16:23
16:05
14:43
14:29
14:19
14:04
13:48
13:33
13:09
12:15
11:56
11:42
11:29
11:09
10:56
| երկ | երք | չրք | հնգ | ուրբ | շբթ | կրկ | |
| 1 | 2 | ||||||
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | |
09:55
09:26
09:12
09:01
09:55
09:46
09:32
09:15
09:02
09:55
09:45
09:32
09:15
09:01
09:56
09:46
09:33
09:24
09:17
09:01
09:46
09:35
09:22
09:12
09:00
09:56
09:43
09:32
09:15
09:01
10:01
09:46
09:36
09:26
09:13
09:01
09:45
09:33
09:17
09:01
09:19
09:01
09:36
09:28
09:55
09:32
09:15
09:02
09:46
09:32
