Մհերի դուռ – Հայտնի է նաև Ագռավաքար անունով: Սրբազան քարաժայռ է Վանա բերդի մոտ: Ավանդության համաձայն այստեղ է փակված աշխարհի անարդարություններից խռոված «Սասնա ծռեր» դյուցազներգության վերջին հերոսը` Փոքր Մհերը: Մի զրույցի համաձայն` ամեն տարի Համբարձման ու Վարդավառի գիշերը, երբ երկինքն ու երկիրը համբուրվում են, Մհերն իր հրեղեն նժույգով դուրս է գալիս, շրջում երկնքում ու երկրում, բայց համոզվելով, որ «գետինը չի կարող դիմանալ իր ծանրությանը», նորից վերադառնում է իր տեղը: Նույն ավանդության համաձայն` ապագայում Մհերը դուրս է գալու այնտեղից` ազատելու հայոց աշխարհը չար ուժերից և հիմնելու երջանիկ թագավորություն: Հայկական հեթանոսական դիցաբանության մեջ պահպանվել է Արևի աստված Միհր աստծո երկրորդ գալստյան և աշխարհը չար ոգիների իշխանությունից ազատելու գաղափարը:
Բյուրակն լեռներ – Բարձրավանդակ Հայկական լեռնաշխարհի Թեքմանի և Կարայազի սարավանդների, Խնուսի և Վարթոյի գոգավորությունների միջև: Առավելագույն բարձրությունը 3650 մետր է, հիմքի շրջագիծը` մոտ 130 կմ.: Բյուրակն լեռների ջրբաժան սարավանդի վրա բարձրանում է հնագույն սառցադաշտերով մասնատված ատամնավոր և սրածայր մի լեռնաշար` Սրմանց, Շուշարի, Հավատամք, Սերկի լեռնագագաթներով: Նրանց միջև գտնվող արգելափակման լճերից է սկիզբ առնում Արաքս գետը: Լավային տարբեր հատվածների կարերից բխող հարյուրավոր սառնորակ աղբյուրները, ձնհալքն ու անձրևաջրերը սկիզբ են տալիս մի շարք գետերի ու գետակների, որտեղից էլ առաջացել է անվանումը` Բյուրակն, որ նշանակում է Տասը հազար լճերի լեռ:
Բյուրակն լեռների կենդանական աշխարհի բնորոշ ներկայացուցիչներն են ճագարամուկը, նապաստակը, գայլը, աղվեսը, քարայծը, մողեսը, օձը:
Հայ ժողովուրդը սրբացրել է իր բնօրրանի այս հրաշալի անկյունն ու զանազան ավանդություններ կապել նրա հետ: Ժողովրդական մի զրույցի համաձայն Հայկ Նահապետը բռնակալ Բելի դեմ կռիվ սկսելուց առաջ իր նետը մի ամբողջ օր պահել է Բյուրակնի սառնորակ աղբյուրներից մեկում` համոզված լինելով, որ հայրենի ջրերը զորություն կտան նրա զենքին: Բյուրակն լեռները ոգեշնչման աղբյուր են եղել մի շարք հայ բանաստեղծների համար:
Ճորոխ գետ – Երկարությունը 438 կմ. է, ավազանը` 22.000 կմ.2: Սկիզբ է առնում Ճորոխի լեռնաշղթայի Չորմայրի լեռնագագաթի հյուսիս-արևմտյան լանջից, մոտ 3000 մետր բարձրությունից: Հոսում է Լազիստանի և Ճորոխի լեռնաշղթաների միջլեռնային տեկտոնական իջվածքով, կտրում Պոնտական լեռնաշղթան և Բաթում քաղաքի մոտ թափվում Սև ծովը: Գլխավոր վտակներն են Օլթին և Աջարիս Ծղալին: Օգտագործվում է ոռոգման և լաստառաքման համար: Ճորոխ գետի վտակ Թորթում գետի վրա է գտնվում Թորթումի ջրվեժը:
Նեմրութ լեռ – Վասպուրականի նահանգի Բզնունիք գավառում, Վանա լճի արևմտյան ափին: Բարձրությունը ծովի մակարդակից 3050 մետր է, հիմքի շրջագիծը` մոտ 50 կմ.: Լանջերը զառիթափ են, արևմտյան լանջերը ծածկված են լեռնատափաստանային բուսականությամբ: Գագաթին կա խառնարան, որի մի մասում գոյացել է 6 կմ. երկարությամբ և 2 կմ. լայնությամբ քաղցրահամ լիճ: Նեմրութ լեռը վերջին անգամ ժայթքել է 1441 թվականին: Այժմ գտնվում է ֆումարոլային փուլում:
Հայկական մի ավանդության համաձայն Հայկ Նահապետը Խոշաբ գետի ափին Ք. ա. 2492 թվականի օգոստոսի 11-ին տեղի ունեցած ճակատամարտում բռնակալ Բելին սպանելուց հետո նրա մարմինն ամփոփել է Նեմրութ լեռան վրա:
Արածանի գետ – Հայաստանի սրբազան գետերից է: Կոչվել է նաև Արևելյան Եփրատ: Երկարությունը 650 կմ. է, ավազանը` 40 հազ. կմ.2: Հայ մատենագիրները Արածանին հիշատակում են որպես ինքնուրույն գետ և ոչ որպես Եփրատի վտակ: Սկիզբ է առնում Ծաղկանց լեռների հյուսիսային մասից` մոտ 3060 մետր բարձրությունից: Արածանու լայնությունը կազմում է 50-100 մետր: Արածանին դանդաղահոս է, հոսում է Մշո և Խարբերդի դաշտերով, այնուհետև Կեբան քաղաքից հյուսիս միանալով Արևմտյան Եփրատին` առաջացնում է Եփրատ գետը: Արածանի գետի աջափնյա գլխավոր վտակներն են Բագրևանդը, Խնուսը, Բյուրակնը, իսկ ձախափնյա վտակներից են Մանազկերտը, Մեղրագետը, Ճապաղջուրը: Արածանին հորդանում է ապրիլ-մայիս ամիսներին` դաշտային մասերում ողողելով շրջակա տարածությունները: Արածանու մակարդակը ցածր է հուլիս-օգոստոս ամիսներին: Ձմռանը սառցակալում է: Դեռևս ուրարտական ժամանակներից Արածանի գետի ջրերն օգտագործվել են ոռոգման նպատակով: Ունի էներգետիկ մեծ ռեսուրսներ, որոնք նվազ են օգտագործվում:
Արածանիի ավազանում են գտնվում Ալաշկերտ, Մուշ, Բալու և Խարբերդ քաղաքները: Նրա ակունքների մոտ էր գտնվում հայոց զորքի գլխավոր բանակատեղին` Շահապիվանը, որտեղ գումարվում էին աշխարհաժողովներ և կատարվում Նավասարդի տոները: Ք. ա. 68 թվականին հռոմեացի զորավար Լուկուլլոսի և հայոց արքա Տիգրան Մեծի (Ք. ա. 95–55 թթ.) միջև տեղի ունեցած ճակատամարտում հայոց զորքը խոշոր հաղթանակ է տարել հռոմեացիների նկատմամբ` ստիպելով նրանց դիմել փախուստի: 301 թվականին Հայաստանում Քրիստոնեության պաշտոնական կրոն դառնալուց հետո հայոց առաջին կաթողիկոս Գրիգոր Լուսավորիչը (301–325 թթ.) հենց Արածանիում է մկրտել հայոց արքա Տրդատ 3-րդին (287–330 թթ.), հայ իշխաններին, հայոց զորքին և ժողովրդին:
Արածանի գետի ավազանի բնակչությունը մինչև 1915 թվականի հայոց մեծ եղեռնը գերազանցապես հայեր էին, որոնց մեջ տարածված ավանդության համաձայն Արածանիի հովտում է եղել Աստվածաշնչյան երկրային դրախտը:
Թորթումի ջրվեժ – Ճորոխ գետի վտակ Թորթում գետի ավազանում, Թորթում լճի հյուսիսային կողմում: Բարձրությունը 70 մետր է, լայնությունը` 45 մետր: Թորթումի ջրվեժի ձայնը դղրդյունով տարածվում է մինչև 20 կմ.-ի վրա: Հայկական լեռնաշխարհի ամենագեղեցիկ ջրվեժներից է:
Տիգրիս գետ – Հայկական լեռնաշխարհի ամենաջրառատ գետն է: Կազմվում է Արևմտյան Տիգրիս և Արևելյան Տիգրիս գետերի միախառնումից: Մինչև Բաղդադ քաղաքը նավարկելի է: Երկարությունը 1900 կմ. է, ավազանը` 375 հազար քառ. կմ.: Տիգրիս գետի ակունքը համարվում է Արևմտյան Տիգրիսը, որը սկիզբ է առնում Արղնիի լեռնաշղթայից: Տիգրիսը Միջագետքի Էլ-Քուռնա քաղաքի մոտ միախառնվում է Եփրատ գետին և կազմում Շատ էլ-Արաբ գետն ու թափվում Պարսից ծոց: Տիգրիս գետի գլխավոր վտակներն են Մեծ Զավ, Փոքր Զավ, Դիյալա, Կերխե գետերը: Տիգրիսը գարնանը վարարելով` առաջացնում է աղետաբեր հեղեղներ: Ստորին հոսանքում Տիգրիս գետի ջրերն օգտագործվում են ոռոգման նպատակներով: Տիգրիսի ափերին են գտնվում Դիարբեքիր, Մոսուլ, Բաղդադ, Էլ-Կութ և Ամարա քաղաքները:
Սիփան սար – Հանգած հրաբուխ Հայկական բարձրավանդակում, Վանա լճի հյուսիսային ափին: Համարվում է Հայկական լեռնաշխարհի բարձրությամբ 2-րդ լեռը` Մեծ Մասիսից հետո: Բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 4434 մետր: Լանջերը զառիթափ են, կտրտված ձորակներով ու հեղեղատներով: Գագաթային մասը ծածկված է հավերժական ձյունով: Սիփան սարն ունի երեք խոշոր գագաթներ` արևմտյան (4434 մետր), արևելյան (4300 մետր), հարավային (4150 մետր), և երկու լճակներ: Սիփան սարի հետ հայ ժողովուրդը կապել է մի շարք առասպելներ ու դյուցազներգություններ` համարելով այն սրբազան լեռ:
Հյուսիսային Ծովակ կամ Չլդըր լիճ – Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արևելքում, Կարս քաղաքից 40 կմ. հյուսիս, Զարիշատ լեռների հարավ-արևելյան գոգավորության մեջ: Բարձրությունը ծովի մակարդակից 1959 մետր է, մակերեսը` 85 կմ2, խորությունը` 42, 7 մետր: Ունի եռանկյան ձև: Երկարությունը հյուսիսից հարավ մոտ 20 կմ. է, լայնությունը` 16 կմ.: Չլդըր լճից սկիզբ է առնում համանուն գետակը: Լճի սնուցումը խառն է, ջրերը մաքուր են, քաղցրահամ, մասամբ` ինքնաբուխ:
Ավանդության համաձայն` բարձր լեռներով շրջապատված հովտում, զառիթափ լեռան կրծքին դուրս է ժայթքել սառնորակ աղբյուրը: Բնակիչները վախենալով, որ ջուրը կծածկի հովիտը, ակունքը միշտ փակ են պահել: Բայց մի օր մի աղջիկ մոռացել է փակել ակունքը և ջուրը ծածկել է գյուղը: Ասում են, թե այսօր էլ պարզկա օրերին լճի թափանցիկ ջրերի տակ կարելի է տեսնել հին գյուղի պատկերը
Աղթամար կղզի – Գտնվում է Վանա լճի հարավ-արևելյան մասում: Ամենաբարձր կետը Բարձր քարն է (1912 մետր): Տարածությունը մոտ 0,7 քառ. կմ. է, հեռավորությունը ցամաքից` 3, 5 կմ.: Ափերի ընդհանուր երկարությունը մոտ 4 կմ. է: Արևմուտքից Աղթամար կղզուն մոտ է Առտեր կղզին: Աղթամար կղզին բնակելի է եղել հնագույն ժամանակներից: Կղզու հյուսիս-արևմտյան անկյունում պահպանվել են կիկլոպյան պարսպապատերի հետքեր, որոնք, ըստ ակադեմիկոս Հովսեփ Օրբելու, մինչուրարտական բնակավայրի մնացորդներ են: Պատմահայր Մովսես Խորենացու վկայությամբ 4-րդ դարում Աղթամար կղզում եղել է Ռշտունի նախարարական տոհմի ամրոցը: 7-րդ դարի կեսերին արաբների դեմ մղած պայքարում Աղթամարը հենակետ է հանդիսացել Թեոդորոս Ռշտունու (639–654 թթ.) համար: 10-րդ դարում Վասպուրականի թագավոր Գագիկ Արծրունին (908–937 թթ.) Աղթամարում մեծ շինարարություն է ծավալել` դարձնելով այն անառիկ բերդաքաղաք և Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորության քաղաքական և հոգևոր կենտրոնը:
Ըստ հատակագծային հորինվածքի` կղզու բարձրադիր մասում կառուցվել են արքունական և իշխանական ապարանքներ, զբոսատեղիներ, փողոցներ ու ծառուղիներ, որոնք կրկին պարսպապատվել ու կազմել են միջնաբերդը: Շինարարության պսակն են դարձել երկու հուշարձան-կոթողներ` Գագիկ Արծրունու պալատը և Սուրբ Խաչ եկեղեցին, որոնց կառուցումը հանձնարարվել է հանճարեղ ճարտարապետ Մանուելին: Այսօր, Աղթամար կղզու շինություններից կանգուն է միայն 915–921 թվականներին կառուցված Սուրբ Խաչ եկեղեցին:
Վանա լիճ – Հնում կոչվել է նաև Տոսպ լիճ, Բզնունյաց ծով, Խլաթի լիճ, Ռշտունյաց լիճ և այլ անուններով: Գտնվում է Հայկական Տավրոսի լեռնաշղթայից հյուսիս: Բարձրությունը ծովի մակարդակից 1720 մետր է, տարածությունը` 3765 քառ. կմ., իսկ միջին խորությունը` մինչև 25 մետր: Լճի մեջ թափվող մի շարք գետերից նշանավոր են Խոշաբը, Մարմետը, Բերկրին և Արճեշը:
Վանա լիճը հանդիսանում է երբեմնի մեծ ջրային ավազանի մնացորդ: Փակ լիճ է` նրանից դուրս չի գալիս ոչ մի գետ, որի պատճառով էլ ջուրն աղի է: Վանա լճի ջուրն իր մեջ պարունակում է մեծ քանակությամբ բորակ: Լճի մակերևույթը գնալով բարձրանում է և ընդարձակվում: Լճի ընդարձակման պատճառով Արճեշ քաղաքը, որ գտնվում էր նրա հյուսիսային ափին, այժմ անցել է ջրի տակ: Հետզհետե կրճատվում է Վան քաղաքի և լճի հայելու միջև եղեծ տարածությունը:
Վանա լճի մեջ հաջող կերպով բազմանում է ձկան մի տեսակ` Տառեխը: Ձկան այս տեսակը հին և միջին դարերում որսվում էր, այնուհետև աղ դնելուց և չորացնելուց հետո արտահանվում էր օտար երկրներ: Ժամանակին մեծ էր նաև Վանա լճի դերը նավագնացության առումով: Վանա լճի ափին գտնվող քաղաքները` Վանը, Ոստանը, Խլաթը, Արճեշը, Բերկրին նավագնացությամբ էին կապվում միմյանց:
Վանա լճի կղզիներից նշանավոր են չորսը` Լիմը, Կտուցը, Առտերն ու Աղթամարը:
Բերկրիի ջրվեժ – Գտնվում է Վանա լճից 16 կմ. հյուսիս-արևելք` Վան քաղաքից 90 կմ. հեռու, Բերկրի գետի վրա: Հնում մտել է Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Առբերան գավառի մեջ: Ունի 15 մետր բարձրություն:
Երզնկայի եռահարկ ջրվեժներ – Արևմտյան Եփրատի աջակողմյան վտակ Գայլ գետի վրա:
Արաքս գետ – Հայոց մայր գետն է: Աստվածաշնչում հիշատակվող դրախտի 4 գետերից մեկը: Աստվածաշնչում կոչվել է Գիհոն, հայկական աղբյուրներում` Երասխ, Արաքս, Արազ: Մովսես Խորենացին Երասխի անունը կապում է Հայկազյան Արամայիսի թոռան` Երաստի անվան հետ: Գեհոն եբրայերեն նշանակում է հարձակմամբ հոսել: Արաքս բառը ականավոր լեզվաբան Հր. Աճառյանը ստուգաբանում է խփել, խլել բայով, իսկ հունարենից թարգմանաբար Արաքս նշանակում է աղմկել:
Արաքսը սկիզբ է առնում Բյուրակնյան լեռներից բխող բազմաթիվ սառնորակ աղբյուրներից։ Միակ գետն է, որ հոսում է հայկական լեռնաշխարհի ամբողջ տարածքով և Ադրբեջանական Սաբիրաբադ քաղաքի մոտ միանալով Կուրին՝ թափվում է Կասպից ծովը։ Ֆրանսիացի աշխարհագրագետ Էլիզե Ռեկլյուն Արաքսն անվանել է «բուն հայկական գետ», հռոմեացի նշանավոր բանաստեղծ Վիրգիլիոսը Արաքսը պատկերել է որպես Հայաստանի ու հայ ժողովրդի ուժի, ազատաբաղձության և ըմբոստության խորհրդանիշ և այն անվանել «Կամուրջներ չհանդուրժող Արաքս»։ Մեկ այլ հռոմեացի բանաստեղծ Ալբիոս Տիբուլլոսը գետն անվանել է «Գեղեցիկ Արաքս»։ Արաքսին է նվիրված հայ բանաստեղծ Ռաֆայել Պատկանյանի հանրահայտ «Արաքսի արտասուքը» բանաստեղծությունը: Արաքսի հետ են կապված հայ ժողովրդական շատ զրույցներ ու ավանդություններ:
Արաքս գետի երկարությունը 1072 կմ. է, որից 200 կմ.-ը հոսում է Հայաստանի հանրապետության տարածքով։ Արաքսը հոսում է ՀՀ, ԼՂՀ, Ադրբեջանի, Թուրքիայի և Իրանի տարածքներով։ Գետի լայնությունը մերձարաքսյան հարթությունում հասնում է 30-130 մետրի (Մեղրուն մերձ կիրճերում՝ 6-7 մետրի)։ Խորությունը 3 – 4,5 մետր է։ Արագահոս գետ է (վայրկյանում՝ 1, 5 մետր)։ Նեղոսից հետո համարվում է աշխարհի ամենատղմոտ գետը: Մասնագետների հաշվումներով՝ Արաքսն ամեն տարի ծովն է տանում ավելի քան 1 միլիոն վագոն տիղմ։ Արաքսի ձախակողմյան խոշոր վտակներն են հանդիսանում Ախուրյանը, Սև ջուրը, Հրազդանը, Ազատը, Արփան, Հագարին, Որոտանը, իսկ աջակողմյան խոշոր վտակներն են Մուրց, Մակու, Կոտուր, Կարսու գետերը: Արաքս գետի ամենախոր ու ամենանեղ տեղամասը Օրդուբադ–Մեղրի հատվածն է:
Արաքսի վրա շատ կամուրջներ են եղել: Դրանցից ամենանշանավորներն են Բասենի, Երվանդակերտի, Արտաշատի, Նախիջևանի և Ջուղայի կամուրջները: Արտաշատի կամուրջը կոչվել է Տափերական: Այս կամրջից է սկսվել Արտաշատ–Տիգրանակերտ արքունի պողոտան: Ջուղայի հոյակապ կամուրջը, որի շինությունը ավանդությունը վերագրում է Ալեքսանդր Մակեդոնացուն, 1605 թվականին ավերվել է պարսից Շահ Աբբաս I-ի (1587–1629 թթ.) հրամանով, որպեսզի և’ հայերը մոռանան տունդարձի ճամփան, և’ թուրքերը չկարողանան այդ կամրջով ներխուժել Պարսկաստան:
Արաքս գետն ունի հորդացման երկու շրջան: Առաջինը մարտ-ապրիլ ամիսներին է` կապված ցածրադիր վայրերի ձնհալքի և գարնանային անձրևների հետ, իսկ 2-րդը` մայիս-հունիս ամիսներին է` կապված լեռների ձնհալքի հետ: Արաքսի ամենացածր մակարդակները լինում են հուլիս-օգոստոս ամիսներին և ձմռանը: Հորդացումների ժամանակ Արաքսը մեծ ավերածություններ է առաջացնում հատկապես Արարատյան, Միլիի և Մուղանի դաշտերում:
Շատ հնուց Արաքսի ջրերը բարեբեր են դարձրել նրա ափերը: Արաքսի ջուրն օգտագործվել է ոռոգման նպատակներով: Դեռևս 7-րդ դարից գոյություն ունի ներկայիս Արմավիրի ջրանցքը: Այժմ միայն Արարատյան դաշտի ոռոգման նպատակով Արաքս գետից փորվել են շուրջ մեկ տասնյակի հասնող ջրանցքներ:
Արարատ լեռ կամ Մասիս սար – Լեռնազանգված Հայկական պար լեռնաշղթայի արևելքում, Արարատյան դաշտի հարավային մասում: Մեծ Մասիսը, որի բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 5165 մետր, Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր գագաթն է: Այն նաև հարաբերական բարձրությամբ (ստորոտից գագաթ), որ կազմում է 4300 մետր, աշխարհի ամենաբարձր լեռն է: Մեծ Մասիսի գագաթային մասը ծածկված է հավերժական ձյունով, որից սնվում է մոտ 30 սառցադաշտ: Հավերժական ձյան ստորին սահմանը 4100–4250 մետրի վրա է: Փոքր Մասիսի կամ Սիսի բարձրությունը ծովի մակարդակից 3925 մետր է: Ի տարբերություն Մեծ Մասիսի` Սիսը հավերժական ձյուն ու սառցադաշտեր չունի:
Մասիսը և նրա հարակից շրջանները Հայկական լեռնաշխարհի ակտիվ երկրաշարժամետ շրջաններից են: Առավել հայտնի են Արարատ լեռան 139, 1319, 1679, 1840 և 1887 թվականների հզոր երկրաշարժերը: Ըստ պատմահայր Մովսես Խորենացու վկայության` 139 թվականի ահեղ երկրաշարժից է առաջացել Մեծ Մասիսի վիհը: 1840 թվականի երկրաշարժի հետևանքով կործանվել են Մեծ Մասիսի լանջին գտնվող Ակոռի գյուղն ու Սուրբ Հակոբի վանքը:
Հնում Մասիսը հարուստ էր բազում կենդանիներով ու թռչուններով և հռչակված էր որպես հայոց արքաների որսատեղի: Տակավին 10-րդ դարի արաբ պատմաշխարհագրագետ Իսթախրիի վկայությամբ Մասիսն ուներ անտառներ և որսատեղիներ: Իսկ 13-րդ դարի մեկ այլ արաբ պատմիչ Յակուբը գրում է, որ Արարատի վրա են գտնվում հայոց արքաների շիրիմները` իրենց գանձերով:
Մասիսը համարվում է հայոց սրբազան լեռը: Նրա շուրջ ստեղծվել են բազում առասպելներ: Ավանդության համաձայն այն եղել է դիցարան քաջ ոգիների, որոնք իբր հսկել են Մասիսը և անդնդակուլ արել հանդուգն սահմանախախտներին: Իսկ ըստ հնագույն հայկական ժողովրդական զրույցի` հայոց Արտավազդ Ա Արտաշեսյան արքան (Ք. ա. 160–115 թթ.) հոր` հայոց Արտաշես Ա Բարեպաշտ արքայի (Ք. ա. 189–160 թթ.) անեծքի համաձայն մի անգամ դեպի Մասիս որսի գնալիս բռնվում է քաջքերի կողմից ու շղթայվում Մասիսի վիհում: Աստվածաշնչյան Ծննդոց գրքի համաձայն Համաշխարհային ջրհեղեղի ժամանակ Արարատ լեռան գագաթին է հանգրվանել Նոյ նահապետի տապանը:
Պատմիչ Փավստոս Բուզանդի վկայությամբ 4-րդ դարում եպիսկոպոս Հակոբ Մծբինեցին Նոյյան տապանը տեսնելու հույսով մի խումբ մարդկանց հետ փորձել է լեռան հյուսիս-արևելյան լանջով բարձրանալ Մասիսի գագաթը: Աստված տեսնելով նրանց ապարդյուն ջանքերն ու անսալով Հակոբի պաղատանքին` հրեշտակի միջոցով սուրբ տապանի փայտից մի կտոր է ուղարկել նրան և հասկացրել Արարատի գագաթի անմատչելիությունը մահկանացուների համար: Հակոբ Մծբինեցու բերած այս փայտի կտորն այժմ, իբրև սրբազան մասունք, պահվում է Էջմիածնի Մայր տաճարում:
13-րդ դարի ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ռուբրուկի վկայությամբ հայերը Մասիսի գագաթը չեն բարձրացել ոչ թե նրա դժվարամատչելիության պատճառով, այլ լեռան սրբազնությունը չպղծելու համար:
Մասիսի գիտական նվաճման գործում կարևոր է ֆրանսիացի բնախույզ Պիտտոն դե Տուրնեֆորի դերը: Նա բացառիկ բույսեր փնտրելու և լեռնային բուսականության բնականոն դասավորությունն ուսումնասիրելու նպատակով 1701 թվականի օգոստոսին բարձրացել է մինչև լեռան հավերժական ձյան սահմանը: 1829 թվականի սեպտեմբերին հայ մեծ լուսավորիչ և արձակագիր Խաչատուր Աբովյանի (1809–1848 թթ.) ուղեկցությամբ Մասիսի գագաթն է բարձրացել Դորպատի համալսարանի պրոֆեսոր, բնախույզ Ֆրիդրիխ Պարրոտը (1791–1841 թթ.): 1845 թվականին գերմանացի երկրաբան, ակադեմիկոս Հերման Աբիխը (1806–1886 թթ.), մանրակրկիտ ուսումնասիրելով Մասիսի երկրաբանական, կլիմայական և այլ առանձնահատկությունները` որոշել է Մասիսի գագաթը տանող ամենամատչելի ուղին` հարավ-արևելյան լանջը և թարգմանիչ Պետրոս Շարոյանի ուղեկցությամբ կատարել փայլուն վերելք: Այնուհետև բազում արշավախմբեր են տարբեր ուսումնասիրությունների նպատակով բարձրացել Մասիսի գագաթը: Այժմ այն հանդիսանում է Թուրքիայի զբոսաշրջային կարևոր հանգույցներից մեկը լեռնագնացությամբ հետաքրքրվող զբոսաշրջիկների համար:
Նշենք նաև, որ Մասիսը ներշնչանքի աղբյուր է եղել ինչպես հայ, այնպես էլ օտարազգի բազում ստեղծագործողների համար: Մասիսին ձոնել են բազում բանաստեղծություններ, երգեր, կտավներ, համարել վեհության, մեծության և գեղեցկության խորհրդանիշ: Մասիսը, որպես հայ ժողովրդի վերածնված պետականության ու հույսերի խորհրդանիշ, պատկերված է Հայաստանի զինանշանի վրա:
Նյութի աղբյուր՝
Հեղինակ` Կարապետ Հակոբյան
Newinfo.am
17:48
17:33
17:06
16:45
16:23
16:09
15:36
15:03
14:33
14:02
13:23
13:04
12:38
12:35
12:12
12:03
11:45
11:23
11:09
10:46
| երկ | երք | չրք | հնգ | ուրբ | շբթ | կրկ | |
| 1 | 2 | ||||||
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | |
09:56
09:45
09:33
09:16
09:02
09:55
09:26
09:12
09:01
09:55
09:46
09:32
09:15
09:02
09:55
09:45
09:32
09:15
09:01
09:56
09:46
09:33
09:24
09:17
09:01
09:46
09:35
09:22
09:12
09:00
09:56
09:43
09:32
09:15
09:01
10:01
09:46
09:36
09:26
09:13
09:01
09:45
09:33
09:17
09:01
09:19
09:01
09:36
09:28
09:55
