Պատմական տրավմաներով լի շրջանի՝ անցյալի վշտերը կրող մարդիկ՝ Դերսիմի հայերը: Նրանք հիշում են տրավմաներով լի իրենց կյանքը: «Aktüel»-ը Դերսիմում զրուցել է հայերի հետ:
Առաջին անգամ քննելով իրենց ինքնությունը՝ պատմում են իրենց գլխով անցածի մասին
«Եթե երկնքում Խըզըրն էլ լինեմ, դարձյալ ասում են` հայ է»
«Մայրս քուրդ է, սակայն հորս ընտանիքը հայ է: Սեպտեմբերի 12-ին ենք իմացել, որ հայ ենք, մինչ այդ մեզ քուրդ էինք համարում: Պետությունը գիտեր, որ մենք հայ ենք, մինչդեռ մենք չգիտեինք: Այդ ժամանակ Անկարայում էի աշխատում, չէի կարողանում գնալ կնոջս, ընտանիքիս մոտ, իմ գյուղ: Եթե գնում էլ էի, ապա առանց ապտակ ստանալու չէի վերադառնում: Այնուհետեւ ընտանիքիս ինձ մոտ բերեցի: Միայն ծնողներս մնացին այնտեղ: Ըստ էության, գյուղերում միայն ծերերն են մնացել, սակայն նրանք էլ վախից չեն ասում, որ հայ են: Այստեղից գաղթած երիտասարդներն ազատ խոսում են իրենց հայության մասին»:
Պաշտոնական անվամբ Թունջելիի (Դերսիմ-Ակունքի խմբ.) Ալանյազը, ժողովրդական անվամբ` Խոզուն գյուղում ենք: Երբեմնի եկեղեցուց մնացած միակ քարի վրա նստած՝ Հասան Փոլաթը պատմում է իր պատմությունը: Փոլաթը ծնվել է Ալանյազը գյուղում, թոշակի անցել Անկարայում գյուղական գործերի վարչությունում աշխատելուց հետո, մայրաքաղաքում որեւէ խնդրի չի հանդիպել, որովհետեւ անձնագրի կրոնի բաժնում «իսլամ» է գրված եղել: Փոլաթն ասում է, որ իրենց 5 երեխաները դեռեւս տեղյակ չեն իրենց ինքնության մասին: Իրականում Փոլաթը Թուրքիայում առաջին անգամ լռությունը խախտած համայնքի՝ Դերսիմի հայերի անդամ է: Դերսիմի հայերը, որ 1915 թ. տեղահանությունից (Հայոց ցեղասպանությունից-Ակունքի խմբ.) ցայսօր ապաստանել են Դերսիմի շրջանում, ցավակից են եղել 1937-38 թթ. շրջանում կատարված ողբերգություններին, մեծ տրավմաներ են ապրել նաև սեպտեմբերի 12-ի եւ 90-ականների ահաբեկչական մթնոլորտում:
«Դերսիմը նման չէ որևէ ուրիշ վայրի»
Իմանալով, որ դերսիմցի հայ Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինը պատրաստվում է կազմակերպություն հիմնել, հանդիպեցինք նրա հետ: Բռնեցինք Դերսիմի ճանապարհը, որպեսզի իմանանք, թե նրա այս որոշման մասին ինչ են մտածում այս շրջանում բնակվողները, ինչպես նաեւ` լսենք բնակիչների պատմությունները:
Պատմական տրավմաներով լի այս շրջանում, որտեղ հայ լինելը դեռեւս «հայհոյանք» է, այն դեպքում, երբ մամուլում հեշտությամբ օգտագործում են այնպիսի նախադասություններ, ինչպիսիք են` «Թուրքիայում ապրող «ծպտյալ հայերը անջատողականության մեջ մեծ դեր են խաղում», ըստ էության, կռահում եք, թե ինչու հանդիպեցինք: Դերսիմում, որը 1926 թ. փետրվարին քաղաքացիական տեսուչ Համդի Բեյի` կառավարությանը ներկայացրած զեկույցում ներկայացվում է որպես «Հանրապետության կառավարության համար թարախապալար», բարձունքից Մնձուր գետին նայող մի սրճարանում երկար խոսեցինք հայերի հետ, որոնք պատմեցին կոտորածների եւ իրենց գլխով անցածի մասին: Ասացին, որ տարիներ ի վեր հայկական ծագում ունենալու համար դուրս են մղվում, սակայն չցանկացան ձայնագրվել կամ լուսանկարվել: Ոմանք զգուշանում էին՝ ասելով. «Ես երիտասարդ եմ, եթե մեր մեծերը իրենց արմատների մասին ոչինչ չեն ասել, ապա ես էլ ի՞նչ ասեմ», «մեր ինքնությանը տեր կանգնենք, բայց չշտապենք, Դերսիմը Թուրքիայի մյուս շրջաններից տարբերվում է»:
Բնականաբար, նրանց հետ համակարծիք չէ Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինը, ով պատրաստվում է հիմնել Դերսիմի հայերի միությունը եւ այդ շրջանակներում հուլիսի 29-ից օգոստոսի 1-ը տեւած Մնձուրի մշակույթի եւ բնության փառատոնի ժամանակ առանձին ստենդ է բացել: Միհրանն ասում է՝ «Այսօր հայկական ինքնությունն ընկալվում է որպես հայհոյանք, որի պատճառն անորոշությունն ու վախն է: Միություն հիմնելու որոշումից հետո եւ՛ փառատոնի ժամանակ, եւ՛ փառատոնից հետո ինձ հետ բազմաթիվ դերսիմցիներ կապ հաստատեցին եւ հայտնեցին իրենց դրական վերաբերմւնքը»: Միհրան Փրկիչը, ով վերջերս է Բաքըրքյոյում փոխել իր անունը, ասում է, որ Դերսիմում հայերի վերաբերյալ ոչինչ չի մնացել: Ըստ Միհրանի՝ նրանք որպես միություն, տեր են կանգնելու շրջանի հայկական մշակույթին: Միհրանը նշում է. «Ուզում ենք, որ այս երկրի մյուս ժողովուրդները հավասար պայմաններում ապրեն: Իմ ամենատարրական իրավունքն է հայկական անուն կրել, քանի որ հայ եմ: Ամենավատն այն է, որ սեփական մշակույթը համարում ես ուրիշի մշակույթը: Օրինակ՝ հալայը հայկական պար է, մենք գիտեինք, թե քրդական է: Դերսիմում քրդերը, ալեւիներն ու թուրքերը սեփական մշակույթով են ապրում, սակայն մենք չենք կարողանում մե մշակույթին հետեւել: Եթե այս երկիրը ժողովրդավար է դառնալու, առերեսվելու է սեփական պատմության հետ, ապա պետք է ընդունի մարդկային արժեքները»:
«Մեր հետեւից կանչում էին` հայ, խառնածին»
Երբ ասում են` պատմության հետ առերեսվել, Թուրքիայում առաջին տաբուն, որը մարդու միտքն է գալիս, «Հայկական տեղահանությունների» ժամանակ կատարվածն է, ինչն էլ հատուկ կարեւորություն է հաղորդում շրջանին: Փաստաբան Հյուսեին Այգյունի խոսքերը ասածիս վկան են՝ «Երբ հայերին հավաքում եւ տանում են կոտորելու, դերսիմցիները չափազանց պատվաբեր կեցվածք են որդեգրում: Շրջանի այս «հնագույն ժողովրդին» Խըզըրի պես ապաստանում, թաքցնում են, մինչեւ Երզնկա ապահովելով նրանց անվտանգությունը՝ հանձնում են ռուսներին»: Համաձայն շշուկների՝ շրջանում ապաստանած 20 հազար հայը Երզնկայով «գետնի տակով անցկացված երկաթուղու» շնորհիվ կարողացել է փախչել Ռուսաստան եւ փրկվել:
Թեև այս պնդումը համապատասխանում է իրականությանը, ապա ծննդյան պահից սկսած` Դերսիմի Ալանյազը գյուղում բնակվող 84-ամյա Խըդըր Բոզթաշի պատմությունը բազմապատկում է առաջացած հարցերը: Բոզթաշն ասում է. «Միրաքյան աշիրեթից ենք: Շատ դժվարություններ ենք կրել, դեռ շարունակում ենք կրել: Մեր պապի անեծքն է, ինչ է` չգիտեմ: Այստեղ մշտապես անվերջանալի խտրականություն կա: Հայրս 1915 թ. այստեղ է եղել, պապիկիս ոսկիներով նրանց համար հոող են գնել, որ մեզ պաշտպանեն: Ասել են` մեր փիրն եք, մեզանից եք: Աղջիկ ենք առել, աղջիկ` տվել: Կինս Հըրան աշիրեթից է, մեր փիրը նաեւ նրանցն է, բայց միեւնույն է. մեր հետեւից հայ, խառնածին են ասում»:
Հըդըր բեյի որդին` Իմամ Բոզթաշը, 2004 թ. զոհվել է չբացահայտված հանցագործության հետևանքով, իսկ մյուս զավակները հեռացել են շրջանից: Նա էլ է մտածել կնոջ հետ հեռանալու մասին, սակայն չեն գնացել, որովհետեւ «այստեղ միասին մեծացել են, այս վայրին վարժվել են, ըստ էության` ուր էլ գնան, նույնն է լինելու»: Բոզթաշն ասում է, որ ոչ միայն 1915 թ. տեղահանությունների ժամանակ, այլեւ 1937-38 թթ. հող տալով `փրկվել է:
Իրականում որոշ ժամանակ է, ինչ Թուրքիայում խոսվում է 1937-38 թթ.Դերսիմի դեպքերի մասին: Օսմանյան շրջանում` սուլթան Սելիմ Ահեղի ժամանակաշրջանից սկսած, «խնդրահարույց» շրջանի վրա 1937 թ. երեք ինքնաթիռ լիքը ռումբ է տեղացել: 1938 թ. Սեիդ Ռըզային, իր որդու եւ բազմաթիվ աշիրեթների առաջնորդների հետ միասին կախաղան են բարձրացրել: Կախաղանից հետո 1938 թ. օգոստոսի 15-ի գործողությունների ժամանակ հազարավոր մարդիկ մահացել եւ աքսորվել են: Միհրան Փրկիչը պնդում է, որ 1938 թ. ջարդերը ավելի դաժան բնույթ են ստացել այն պատճառաբանությամբ, թե «հայեր եք թաքցրել»:
«Հայերն էլ մեզ չեն ընդունում»
Ալանյազը գյուղի 87 տարեկան Մեհմեթ Ալի Բոզթաշը այդ տարիներինեղել է 15 տարեկան։ Բոզթաշն պատմում է. «Տեսել եմ 1938 թվականը, մայրս ասաց. «Որդի՛ս, մեզ կոտորելու են»։ Մի գումարտակ զինվոր անցավ, հետո գնդացիրով բոլորին սպանեցին»։ Մեհմեդ Ալի բեյն ասում է, որ թեեւ այս շրջանի ժողովուրդները տարիներ շարունակ համատեղ են ապրել, խտրականությունը չի փոխվել։ «Եթե երկնքում Խըզըրն էլ լինեմ, դարձյալ հայ են ասում, եթե անգամ նրանց համար ամենասուրբ անձը համարվող Խըզըրի որդին էլ լինեմ, նորից հայ են ասելու ինձ։ Մայրս հայ չէ։ Մենք ինքներս մեզ ալեւի ենք անվանում։ Երանի թե հայ լինեի, բայց չէ՞ որ հայը մեզ չի ընդունում, ասում է` դուք ալեւի եք, ինձ էլ, երեխաներիս էլ ասում է` հայերեն չգիտեք, Հըրան աշիրեթից եք»։ Սակայն ես իմ արյունից չեմ հրաժարվում»։
Մեհմեդ Ալի բեյի հորեղբորորդի Իբրահիմ Բոզթաշն էլ իր ծագումից չի հրաժարվում։ 1938 թ. ծնված Իբրահիմ բեյի ընտանիքը 1915 թ. Բյույուքյուրթ գյուղից եկել է Դերսիմ, նրա պապն ապաստան է գտել Թեմիր աղայի մոտ։ Իսկ այն ամենը, ինչ պատմել են նրան` 1938 թ. հետ կապված, երբ նա դեռ չորս տարեկան էր, շատ լավ է հիշում. «Դերսիմցիների մի խումբ թաքնվում է մի քարանձավում, նրանցից մեկը գնդապետին տեղեկացնում է, թէ որտեղ են մնացածը թաքնված։ Հրամանատարը ասում է` նախ մատնողին սպանեք, քանի որ նա, ով սեփական ազգին օգուտ չի տալիս, ինձ էլ ոչ մի օգուտ չի տա։ Նրան սպանում են, ապա` կոտորում քարանձավում ապաստանածներին»։ Իբրահիմ բեյը պատմում է նաեւ, որ թեւ 1980 թ. սեպտեմբերի 12-ից առաջ հանգիստ են ապրել, սակայն այնուամենայնիվ «վատ ժամանակաշրջան էր», իսկ սեպտեմբեր 12-ից հետո շատ դժվարություններ են քաշել։ «Բեռնարգելք դրեցին: Տասը երեխա ունեմ, 12 հոգուն հասնում էր շաբաթական մեկ կգ շաքարավազ, կես պարկ ալյուր, դա ո՞ր մեկին կբավականացներ: Բեռնարգելքը Էլյազիղում (Խարբերդ-Ակունքի խմբ.), Երզնկայում չկար. միայն մեզ մոտ էր սահմանված: Ջեմեվիին ենք ենթարկվում, մեծ հայրս ալեւիություն էր ընդունել. ստիպված այս ճանապարհով ենք գնում, բայց մեր սերունդը հայ լինելու պատճառով շատ է ճնշումների ենթարկվել»: Երբ ահաբեկչության տարիներին սկսվել է գաղթը, կինը` Գյուզել Բոզթաշը, առաջարկել է հեռանալ, սակայն եթե անգամ նրանց երեխաներն էլ հեռանան այս վայրերից, նրանք երբեք չեն լքի իրենց գյուղը:
Տիկին Գյուզելն, ով Դերսիմի ժողովրդի մշակույթի ու հայկական մշակույթի պես` արդեն 70 տարի ապրում է այս գյուղում, հայ չէ, ասում է. «Շատ դժվարություններ են կրել ահաբեկչության ժամանակ և սեպտեմբերի 12-ից հետո: Շատ էինք վախենում, մեր երեխաներին տանում էին, կտտանքների ենթարկում: Ասում էին` երեկոները պատուհանները փակեք, լույս մի վառեք: Բռնի ուժով տուն էին մտնում: Միայն փոլաթներին ու բոզթաշներին էին տանում, այն էլ` հայ լինելու համար»:
Այսպիսի շրջանում հայկական ինքնությունը թաքցնելու պատճառը, բնականաբար, դժվար է պայմանավորել լոկ վախի գործոնով: Մյուս պատճառն էլ այն է, որ Դերսիմում բնակվող հայերի մեծամասնությունն արդեն յուրացրել է ալևիների մշակույթը: Միհրան Փրկիչն ասում է, որ թեև քիչ թվով, սակայն Խարբերդում, Սասունում և Մալաթիայում իրենց ինքնությունը չթաքցնող հայեր կան, սակայն Դերսիմում բոլորն էլ «շուռ տված» են, որովհետև «Դերսիմի ժովորդի մշակույթն ու հայ ժողովրդի մշակույթը իրար նման են»:
Դերսիմում խոսվող լեզվում հայկական բառեր են հանդիպում: Նմանությունները չեն սահմանափակվում միայն լեզվով. օրինակ` ղըզըլբաշ քրդերի կողմից ավանդաբար նշվող Գագան տոնը կարծես տոնվում է Նոր տարվա պես և համընկնում հունվարի երկրորդ շաբաթվա հետ: Նման ավանդույթ գոյություն ունի նաև Հայ առաքելական մշակույթում: Առաքելական եկեղեցու հետևորդ հայերը Կաղանդ անվան տակ նշում են Ամանորը և Նոր տարուն հետևող Սուրբ Ծնունդը (հունվարի 6-ին):
Թունջելիի արհեստավոր Զեքի Սարըջա.
«Հայերեն չգիտեմ, սակայն ուզում եմ իմանալ արմատներիս մասին»
«Ծնվել եմ 1980 թ. Մազգիրթում: Արդեն 30 տարի է` այստեղ եմ ապրում: Հյուսեին պապս այստեղ է ծնվել, մեծացել: Հայոց ցեղասպանության ժամանակ Բուրմագեչիթ գյուղի մեծ մասը պատկանել է պապիկիս: Պապիս հորն ու եղբայրներին սպանել են, սակայն պապիս հաջողվել է փախչել և ապաստանել Մազգիրթի Դազքայա գյուղում՝ Մուսթաֆա աղայի մոտ: Միայն նա է փրկվել: Եղբայրների մեծ մասը սպանվել է, իսկ ողջ մնացածներին` կորցրել: Հորս մայրն էլ է հայ: Կարծում եմ՝ Գյուլթեքինի նախաձեռնությանը շատ ավելի շուտ պետք է սկիզբ դրվեր: Այստեղ շատ հայեր կան, սակայն թաքցնում են իրենց ինքնությունը: Ձուլվել են. վախենում են: Ես ասում եմ, որ հայ եմ, սակայն հայրս` ոչ: Շրջապատում բոլորը, այդ թվում և զինվորականներն ու ոստիկանները գիտեն, որ հայ է, սակայն բոլորին ասում է, որ «մենք Սեիդհան աշիրեթից ենք»: Վախենում են, բայց ես այլևս չեմ վախենում: Մինչև վերջերս Դերսիմում հայ լինելը շատ դժվար բան էր, սակայն Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո հայերը ավելի խիզախ դարձան: Թուրքիայում շատ բան է փոխվում, գոնե մարդիկ կարողանում են իրենց անուններն օգտագործել: Սրանից 20 տարի առաջ, եթե դպրոցում զազայերեն էինք խոսում, ուսուցիչը ծեծում էր մեզ: Հայերեն չգիտեմ, սակայն ուզում եմ իմանալ իմ ինքնության մասին: Ցեղասպանության մասին ամբողջովին չգիտեմ` իրականում ի՞նչ է եղել: Ուզում եմ իմանալ, թե 1938 թ. ինչ է պատահել: Հիմա սա հնարավոր եմ համարում, սակայն Թուրքիայում ամեն ինչ կարող է ամեն պահի փոխվել: Ես մարդասեր եմ. ո՛չ քրդերի, ո՛չ էլ թուրքերի հետ խնդիր ունեմ, թող խտրականություն չդնեն, դա էլ բավարար է»:
Գյոքչեն Բ. Դինչ
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
09:48
09:18
18:01
17:45
17:35
17:15
16:55
16:42
16:15
16:05
15:51
15:21
15:02
14:45
14:25
14:05
13:41
12:45
12:12
11:16
| երկ | երք | չրք | հնգ | ուրբ | շբթ | կրկ | |
| 1 | 2 | ||||||
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | |
09:55
09:45
09:32
09:15
09:01
09:56
09:46
09:33
09:24
09:17
09:01
09:46
09:35
09:22
09:12
09:00
09:56
09:43
09:32
09:15
09:01
10:01
09:46
09:36
09:26
09:13
09:01
09:45
09:33
09:17
09:01
09:19
09:01
09:36
09:28
09:55
09:32
09:15
09:02
09:46
09:32
09:16
09:01
09:01
09:45
09:34
09:18
09:02
09:56
09:42
