ՀՀ ԳԱԱ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի գիտնականներն աշխատում են քաղցկեղի գենետիկական ատլասի ստեղծման վրա։ Դա Հայաստանում տարբեր քաղցկեղների դեպքում հանդիպող գենետիկական մուտացիաների յուրօրինակ շտեմարան է լինելու։ Ինչպես պարզաբանեց ինստիտուտի տնօրեն Արսեն Առաքելյանը, նման հետազոտություններ մեր երկրում մինչեւ օրս չեն կատարվել։
Աշխատանքներն իրականացվում են ՀՀ գիտության կոմիտեի՝ առաջատար հետազոտությունների աջակցության մրցութային ծրագրի շրջանակում։ Արսեն Առաքելյանի ղեկավարած գիտական խմբի թեման է․ «Քաղցկեղների մոլեկուլային բնութագրումը ՌՆԹ ամբողջական մոլեկուլների սեքվենավորմամբ` Հայաստանում կյանքի մասին գիտությունների ոլորտում նոր ﬕջտարակարգային կարողությունների զարգացումը»։
«Մեր թեման առնչվում է կենսաբժշկության ամենազարգացող ճյուղերից մեկին՝ գենոմիկային։ Գենոմիկան թույլ է տալիս համապարփակ վերլուծել բջջում ժառանգական ինֆորմացիան, գեների էքսպրեսիայի դերը ֆիզիոլոգիական և ախտաբանական պրոցեսներում։ Ծրագրի հիմնական նպատակն է ուսումնասիրել, թե քաղցկեղների ժամանակ այդ պրոցեսները ինչպես են ընթանում։ Մենք որոշել ենք կիրառել նորագույն տեխնոլոգիաներից մեկը՝ ՌՆԹ-ի ամբողջական գենոմի սեքվենավորումը, ինչը թույլ է տալիս ավելի արդյունավետ հայտնաբերել քաղցկեղներին բնորոշ խոշոր կառուցվածքային մուտացիաները»,- ասաց նա։
Հասկանալու համար, թե որքան կարևոր են նմանատիպ հետազոտությունները քաղցկեղի թիրախային բուժման և կանխարգելման տեսանկյունից, պետք է իմանալ քաղցկեղի առաջացման մեխանիզմներն ու դրանց կապը գենետիկայի հետ։ Բանն այն է, որ քաղցկեղը մի հիվանդություն չէ, այլ 100-ից ավելի ախտաբանական պրոցեսների համակցություն, որոնք տարատեսակ ուռուցքների դեպքում կարող են շատ տարբեր լինել։ Մյուս կողմից, հայտնի է, որ այդ պրոցեսները գործի են դրվում գենետիկական մուտացիաների և բջիջների գործունեության կարգավորման մեխանիզմների խափանման հետևանքով։ Այնպես որ, ժամանակակից պատկերացումներով քաղցկեղը գենետիկական հիվանդություն է։
Այսօրվա դրությամբ, ուռուցքների առաջացմանը և զարգացմանը նպաստող մուտացիաների մասին կուտակած գիտելիքի շնորհիվ հաջողվել է քաղցկեղի որոշ տեսակների բուժման համար թիրախային դեղամիջոցներ ստեղծել։ Դրանք դեղամիջոցներ են, որոնք թիրախային կերպով ոչնչացնում են մուտացված, հիվանդ բջիջները՝ առավելագույնս խնայելով առողջները։ Այդ դեղամիջոցների ստեղծումը հեղափոխություն էր ուռուցքային հիվանդությունների բուժման ոլորտում։
Անշուշտ, Հայաստանում էլ հաջողությամբ կիրառվում են թիրախային դեղամիջոցները՝ միջազգային ուղեցույցներին համապատասխան։ Կատարվում են նաև գենետիկական թեստեր, բայց այս կամ այն գենետիկական մուտացիաների և այս կամ այն քաղցկեղային հիվանդությունների հետ դրանց կապի վերաբերյալ սեփական հետազոտություններ չեն իրականացվել։
Օրինակ, մի շարք լաբորատորիաներում կրծքագեղձի և ձվարանի քաղցկեղի ռիսկի գործոն հանդիսացող BRCA1 և BRCA2 մուտացիաների հայտնաբերման թեստեր են իրականացվում, սակայն այդ թեստերը հիմնված են այն մուտացիաների վրա, որոնք մեծացնում են քաղցկեղի ռիսկը այլ երկրներում ապրող կանանց պոպուլյացիաներում, և հայտնի չէ, թե ինչ ճշգրտությամբ դրանք կիրառելի են հայ կանանց մոտ։
«Այս պահին մենք գործնականում ոչինչ չգիտենք Հայաստանում քաղցկեղների զարգացման հետ կապված գենետիկական և շրջակա միջավայրի գործոնների մասին։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ կան միջպոպուլյացիոն տարբերություններ, հատկապես՝ ժառանգական քաղցկեղների դեպքում, և կան պոպուլյացիաներ, ազգություններ, որոնցում այդ տարբերությունները չեն հայտնաբերվում։ Ցավոք, մեր պոպուլյացիան այդ առումով դեռ ուսումնասիրված չէ», -ասաց նա։
Ըստ տնօրենի՝ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտը մեծ գիտական փորձ է կուտակել նմանատիպ հետազոտության մեկնարկի համար։ Նախ, կենսաինֆորմատիկայի ոլորտում սեփական մշակումներ են իրականացվել՝ այլ հետազոտողներից ստացված բաց հասանելիություն ունեցող տվյալների հիման վրա։ Երկրորդը, արդեն 20 տարի է ինստիտուտում զբաղվում են տարբեր հիվանդությունների գենետիկական ռիսկի ուսումնասիրությամբ՝ օգտագործելով ժամանակակից հետազոտական մեթոդներ։ Արսեն Առաքելյանն ու ինստիտուտի մի շարք այլ աշխատակիցներ վերապատրաստումներ են անցել աշխարհի առաջատար գիտական կենտրոններում։ Այս ուղղությամբ 2011 թվականից ինստիտուտը սերտորեն համագործակցում է Լայպցիգի (Գերմանիա) և Պալացկու համալսարանների հետ (Չեխիա)։
Առաջատար հետազոտությունների աջակցության ծրագիրը 5-ամյա ծրագիր է, որի ֆինանսավորումը 156 մլն դրամ է։ Այն միաժամանակ ուղղված է վերջին 10 տարում լավ հետագիծ ունեցող բարձր տարիքային խմբի գիտնականների աջակցմանը և երիտասարդ գիտնականների ներգրավմանը։ Մասնավորապես, ըստ Արսեն Առաքելյանի, արդեն այսօր իրենց ծրագրի 7 մասնակցներից 5-ը ասպիրանտ են, իսկ հաջորդ տարվանից կարելի է ներգրավել ևս երկու ուսանողի։ Հինգ տարի անց գիտնականները պլանավորում են Հայաստանում հանդիպող քաղցկեղների գենետիկական ատլաս ունենալ։
«ՌՆԹ սեքվենավորման մեթոդի հիման վրա պլանավորում ենք ստեղծել մեր կողմից հայտնաբերված քաղցկեղածին մուտացիաների շտեմարան, գնահատել դրանց տարածվածությունը հետազոտվելիք ընտրանքի շրջանակում ։ Փորձելու ենք նկարագրել և՛ միակետանի մուտացիաները, և՛՝ կառուցվածքային։ Բացի այդ, փորձելու ենք հասկանալ, թե որքանով է փոխվում գեների էքսպրեսիան քաղցկեղների ժամանակ։ Մեր նպատակն է ստանալ քաղցկեղների ատլաս, որի մեջ հնարավորինս մանրամասն նկարագրված կլինեն քաղցկեղների ժամանակ ՌՆԹ մակարդակով և որոշակի չափով նաև ԴՆԹ մակարդակով տեղի ունեցող պրոցեսները», - ասաց նա։
Ծրագրի շրջանակում նախատեսվում է ինստիտուտը համալրել նոր սարքավորումներով և ձեռք բերել համապատասխան նյութեր՝ ՌՆԹ-ի նանոպորային սեքվենավորման համար։ Դա նորագույն մեթոդ է, որն արդյունավետ կերպով կիրառվել է կորոնավիրուսի ուսումնասիրությունների ժամանակ։
Գիտնականները նաև բժշկական հանրության աջակցության ակնկալիքն ունեն։ Ինչպես նշեց Արսեն Առաքելյանը, ինստիտուտն այսօր արդեն սերտորեն աշխատում է Առողջապահության ազգային ինստիտուտի և մի քանի ախտորոշիչ լաբորատորիաների հետ, բայց այդ համագործակցությունը պետք է ընդլայնվի՝ ներառելով հնարավորինս շատ քաղցկեղի ախտորոշմամբ և բուժմամբ զբաղվող բուժկենտրոններ։
Օրակարգում նաեւ ավելի ընդհանուր բնույթի խնդիրներն էին․ Հայաստանում գիտության ֆինանսավորման մակարդակը, գիտության և կրթության ընդհանուր վիճակը, երիտասարդների ներգրավվածության աստիճանը։ 2022 թվականից գիտության ֆինանսավորումը Հայաստանում զգալիորեն ավելացել է, բայց արդյոք այդ քայլը ուշացած չէ։
«Ցանկացած դրական քայլ երբեք ուշացած չէ։ Իհարկե, ավելի լավ կլիներ, որ այս ամենը սկսվեր շատ ավելի շուտ, բայց հիմա էլ ուշ չէ։ Պետք է շարունակել այդ դրական միտումը, ավելի շատ ներդրումներ են անհրաժեշտ», - ասաց նա՝ հավելելով, որ իրենց ոլորտում երիտասարդ կադրերի պակաս նախկինում էլ չկար, քանի որ կենսաբժշկությունը, կենսաինֆորմատիկան ժամանակակից շատ արագ զարգացող ոլորտներ են և երիտասարդների մոտ մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում։
Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի փորձը վկայաբերելով՝ Արսեն Առաքելյանը կարծում է, որ կրթության ոլորտը պետք է բարեփոխվի կրթական պրոցեսի և գիտական հետազոտությունների ինտեգրման հիման վրա։
«Պետք է դասավանդեն մարդիկ, որոնք զբաղվում են գիտությամբ։ Դա աքսիոմա է։ Չպետք է դասախոսը վաստակի զուտ դասախոսությամբ։ Նա պետք է նաև զբաղվի գիտությամբ, ինչը շատ կարևոր է ապագա կադրեր պատրաստելու գործում։ Ուսանողներն էլ պետք է հնարավորինս շուտ ներգրավվեն գիտական գործունեությունում», - ասաց նա՝ ավելացնելով, որ իրենց լաբորատորիաներում ուսանողներն աշխատում են առաջին կուրսից, և միայն այդպես կարելի է սովորել հետազոտություններ իրականացնել։
Առհասարակ, ըստ գիտնականի, պետության քաղաքականությունը պետք է ուղղված լինի կրթության ընդհանուր մակարդակի բարձրացմանը։ Դրան կարող է նպաստել կրթության առաջադեմ STEM համակարգի ներդրումը, որը կարող է դառնալ երկրի տնտեսական զարգացման, ինչպես նաև անվտանգության հիմքը։
Անահիտ Սարգսյան
13:28
13:04
12:15
11:34
11:09
19:36
19:07
15:44
11:46
11:28
11:09
10:33
10:09
19:03
18:03
15:31
15:13
15:03
14:42
14:19
| երկ | երք | չրք | հնգ | ուրբ | շբթ | կրկ | |
| 1 | 2 | 3 | |||||
| 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | |
| 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | |
| 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | |
09:44
09:23
09:02
09:28
09:13
09:34
09:18
09:03
09:55
09:48
09:36
09:28
09:02
09:55
09:49
09:35
09:18
09:02
09:19
09:02
09:49
09:34
09:18
09:03
09:55
09:42
09:35
09:17
09:02
09:45
09:35
09:27
09:09
09:53
09:45
09:36
09:28
09:15
09:02
10:02
09:52
09:44
09:35
09:17
09:02
09:55
09:44
09:33
09:23
09:03
